Τα Θεοφάνια, Φώτα ή αλλιώς Επιφάνια αποτελούν την τρίτη και τελευταία μεγάλη γιορτή του Δωδεκαημέρου, που αρχίζει τα Χριστούγεννα. Εορτάζεται η Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο.
Το όνομα προέκυψε από την φανέρωση των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας.
Το πότε καθιερώθηκε η ημερομηνία του εορτασμού των Θεοφανίων δεν είναι γνωστό. Ο θεολόγος Κλήμης ο Αλεξανδρεύς ανέφερε ότι κάποιοι Γνωστικοί αιρετικοί, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος κατέχει ένα κομμάτι του Θεού, γιόρταζαν τη Βάπτιση του Χριστού από τον 2ο αιώνα, στις 6 ή τις 10 Ιανουαρίου.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος αναγνώρισε και περιέγραψε το γεγονός ως αρχαία πανήγυρη στην Αντιόχεια, την οποία υιοθέτησαν οι Γνωστικοί. Τον 4ο αιώνα, η Εκκλησία γιόρτασε επίσημα τα Θεοφάνια ως γιορτή «του φωτισμού της ανθρωπότητας δια του Αγίου Βαπτίσματος».
Τα έθιμα: Κάλαντα, κατάδυση σταυρού και αγιασμός
Την παραμονή των Θεοφανίων, τα παιδιά γυρνούν από σπίτι σε σπίτι και λένε τα κάλαντα, με τα οποία αναγγέλλουν τη μεγάλη γιορτή. Βέβαια, σήμερα τα περισσότερα βγαίνουν την παραμονή των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς και όχι τόσο των Φωτών.
Τα κάλαντα ψάλλονται με πολλές παραλλαγές, με τα περισσότερα να αρχίζουν «Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός».
Η κατάδυση του σταυρού γίνεται ως μίμηση της Βάπτισης του Χριστού
Σύμφωνα με την παράδοση, το νερό έχει θεραπευτικές ιδιότητες και συμβολίζει την κάθαρση. Ένας ιερέας ρίχνει σε θάλασσα, λίμνη, ποτάμι ή δεξαμενή (σε περιοχής που δεν υπάρχει πρόσβαση στα υπόλοιπα) τον σταυρό, με τον οποίο καθαγιάζει τα ύδατα.
Οι πιο τολμηροί βουτούν στο νερό, παρά τις χαμηλές θερμοκρασίες, για να το πιάσουν και να λάβουν την ευλογία. Έπειτα, ο ιερέας παίρνει στα χέρια του ένα περιστέρι και το απελευθερώνει σε ανάμνηση της εμφάνισης του Αγίου Πνεύματος.
Οι Αράπηδες
Στην ανατολική Μακεδονία πραγματοποιούνται πολλά δρώμενα και εκδηλώσεις για τον εορτασμό των Θεοφανίων, τα οποία συμβολίζουν την καλοχρονία, δηλαδή την καλή υγεία και την πλούσια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή.
Κάθε χρόνο, αναβιώνει το έθιμο των Αράπηδων, το οποίο έχει τις ρίζες του σε διονυσιακές τελετές. Οι Αράπηδες ντύνονται με προβιές, με μεγάλα κουδούνια και καλύπτουν τα πρόσωπά τους με ένα είδος μάσκας, τις «μπαρμπότες».
Χωρίζονται σε δύο ομάδες, με δύο αρχηγούς και βγαίνουν στις γειτονιές του χωριού. Ο θόρυβος που κάνουν είναι εκκωφαντικός, για να ξορκίσουν το κακό. Αφού γυρίσου όλο το χωριό, οι δύο ομάδες συγκεντρώνεται σε ένα σημείο, όπου τους περιμένουν όλοι οι κάτοικοι.
Οι δύο αρχηγοί παλεύουν μέχρι να χάσει ο ένας. Ακολουθεί μυσταγωγία γύρω από τον πεσμένο αρχηγό και το δρώμενο ολοκληρώνεται με την ανάστασή του. Χαρούμενοι όλοι βγάζουν τις μπαρμπότες, αποκαλύπτοντας τα πρόσωπά τους και στήνουν έναν ξέφρενο κυκλικό χορό.
Σύμφωνα με την παράδοση, η πτώση του Αράπη αντιπροσωπεύει τον θάνατο του Διονύσου από τους Τιτάνες και την αδράνεια της φύσης κατά την διάρκεια του χειμώνα, ενώ η ανάστασή του συμβολίζει την αναγέννηση του Διονύσου από τον Δία και την αναζωογόνηση της φύσης με την έλευση της άνοιξης.
Τα Ραγκουτσάρια
Το έθιμο κορυφώνεται στις 8 Ιανουαρίου, την Πατερίστα, όπως αποκαλούν την αποκαλούν οι ντόπιοι, που είναι και η γιορτή της Αγίας Δομινίκης. Από το απόγευμα, όλα τα «μπουλούκια» παρελαύνουν, χορεύουν και σατιρίζουν πρόσωπα και καταστάσεις. Οι καλύτερες ομάδες βραβεύονται από τον Δήμο Καστοριάς, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την οργάνωση του τριημέρου.
Τα «μπουλούκια» και το πλήθος καταλήγουν στην πλατεία Ντολτσό, μια παλιά μεσαιωνική πλατεία, που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην ενότητα του λαού και τη διατήρηση των εθίμων κατά την Τουρκοκρατία. Εκεί, μέσα σε πανηγυρικό κλίμα, ανταγωνίζονται για το ποιο θα καλύψει το άλλο με τη μουσική του.
Η προέλευση αυτού του εθίμου χρονολογείται στην αρχαία Ελλάδα. Είναι πιθανό το όνομα του εθίμου να προέρχεται από τη λατινική λέξη «rogatores», που σημαίνει ζητιάνοι. Υπήρχε η συνήθεια οι μεταμφιεσμένοι να ζητούν δώρα από τα σπίτια που επισκέπτονταν, ως αντάλλαγμα για τη συμβολή τους στην απομάκρυνση των κακών πνευμάτων.
Η γιορτή της καμήλας
Στη Γαλάτιστα της Χαλκιδικής, ανήμερα των Θεοφανίων αναβιώνει ένα παραδοσιακό έθιμο. Το έθιμο αναφέρεται στην απαγωγή μιας Χριστιανής κοπέλας από έναν Τούρκο επίτροπο και το κόλπο του αγαπητικού της να την ελευθερώσει.
Η αναπαράσταση γίνεται με τη συμμετοχή έξι ανδρών, οι οποίοι μπαίνουν κάτω από ένα ομοίωμα καμήλας, κουνάνε κουδούνια και τραγουδούν με ρυθμικό βήμα. Ο αγαπητικός χρησιμοποιεί τη «καμήλα» για να μπει στο σπίτι του Τούρκου μαζί με τους φίλους του, προκειμένου να απελευθερώσουν την κοπέλα, κρύβοντάς την μέσα στο ομοίωμα της καμήλας.
Την επόμενη ημέρα, κατά την γιορτή του Αϊ Γιάννη, αναβιώνει το έθιμο του Γάμου της Μανιώς, δηλαδή της κοπέλας που ελευθερώθηκε. Πρόκειται για την αναπαράσταση ενός παραδοσιακού γάμου, με ζουρνάδες και νταούλια, ώστε να αποτραπεί η πιθανότητα να την ξαναπάρουν οι Τούρκο.
«Γιάλα – Γιάλα»
Το έθιμο του «γιάλα – γιάλα» αναβιώνει στην Ερμιόνη της Αργολίδας για πάνω από μισό αιώνα. Παρόμοιες παραδόσεις διατηρούνται και σε άλλα ψαροχώρια της περιοχής, όπως το Πόρτο Χέλι και η Κοιλάδα.
Τα ξημερώματα των Φώτων, τα αγόρια που πρόκειται να καταταγούν στον στρατό την επόμενη χρονιά, συγκεντρώνονται, τρώνε όλοι μαζί και στη συνέχεια περνάνε από όλα τα σπίτια της περιοχής.
Φοράνε παραδοσιακές ναυτικές στολές και τραγουδούν το «γιάλα – γιάλα». Την παραμονή των Θεοφανίων, οι κάτοικοι στολίζουν τις βάρκες τους με φοίνικες, νεραντζιές και μυρτιές, τις οποίες δένουν στο λιμάνι πριν από την καθιερωμένη τελετή του αγιασμού.
Πηγή αρχικής εικόνας: ΑΠΕ-ΜΠΕ/ΜΠΟΥΓΙΩΤΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ
